Piše: Branko Milanović

(U ovom tekstu neću navoditi citate, jer tekst nije akademski. Štaviše, kako je tema neizmjerna, a o njoj se iz raznih uglova već toliko pisalo, svaka referenca bi samo otvorila pitanje zašto baš taj, a ne neki drugi autor. Ovo je, dakle, samo lični stav – a, kao što znamo, pojedinci nisu bitni.)
Dva su problema kod istočnoevropskih intelektualnih elita. To su: nacionalizam i parohijalizam.
Da bismo razumjeli nacionalizme (množina) istočnoevropskih elita, treba da pogledamo noviju istoriju. Pod "novijom" mislim na prethodna dva do tri vijeka. Istočna Evropa je bila arena za imperijalnu konkurenciju. Carstva su često uspješno apsorbovala domaće elite, ali kako su se širili pismenost i urbanizacija, a lokalno stanovništvo imalo sve veći udio intelektualaca, elite su se okrenule definisanju "nacije" u okviru panevropskog romantičarskog pokreta. Počelo se s proučavanjem lokalnih običaja, poezije i narodnih igara, zatim se krenulo u kodifikaciju i standardizaciju jezika, da bi se prešlo na pretenzije na nacionalno samoopredjeljenje. U zavisnosti od carstva čiji su dio bili, nacionalizam elita bio je antiruski, antiotomanski, antiaustrijski i antinjemački. U nekim slučajevima (poput Poljske) bivao je istovremeno usmjeren i protiv više njih. Nacionalizam je pokretao sve pobune 19. vijeka: srpske, grčke, a kasnije bugarske i albanske protiv Osmanlija, poljske protiv Ruskog carstva, hrvatske protiv Mađara, mađarske protiv Austrijanaca.
Takve elite su ideološki bile veoma bliske fašizmu i ne čudi da je podrška koju su nacisti uživali u istočnoj Evropi bila znatna, a u zemljama u kojima nisu imali podršku nacisti su planirali da unište lokalne elite. Stoga su se elite morale okrenuti protiv njih.
U svim slučajevima, nacionalističke elite su tražile podršku Zapada. Povremeno je ta podrška bila pri ruci, kada bi ključne zapadne sile (UK i Francuska) imale interes da rasparčaju carstva (od 1916. nadalje u odnosu na Austrougarsku), ili kada bi nastojale da ih obuzdaju iz ideoloških (kao što je slučaj sa Sovjetskim Savezom) ili iz čisto vojnih razloga (Francuska u odnosu na Njemačku između dva svjetska rata). U drugim slučajevima, podrška bi izostala, a zemlje su služile za potkusurivanje velikih sila u Versaju i na Jalti. Međutim, to nije ometalo elite u uvjerenju da su one branik "Zapadne civilizacije". U zavisnosti od okolnosti, branile su je (ili "branile") od komunizma, ruskog azijatizma, turskih Osmanlija, ili od bilo koga drugog za koga je nacionalistička inteligencija mislila da je kulturno manje napredan od njih samih i njihove sopstvene nacije.
Komunistički režim koji je u mnoge zemlje stigao sa sovjetskom armijom, prinudio je nacionalizam da pređe u ilegalu. Izražavanje nacionalizma se više nije tolerisalo, ali on je i dalje postojao. Kako je komunistički stisak popuštao, a njegov ekonomski neuspjeh postajao očigledniji, podzemni tokovi nacionalizma prerasli su u bujicu. Ta bujica je raznijela sve pred sobom u revolucijama 1989-90. Sami učesnici, ali i zapadne elite su te revolucije tumačili onako kako im se snilo, kao revoluciju liberalizma. U stvarnosti, to su bile revolucije nacionalizma i samoopredjeljenja usmjerene protiv imperijalne sile Sovjetskog Saveza (poistovjećenog sa Rusijom). Pošto su revolucije 1989/90. odjednom dobile široku podršku, bilo ih je lako proglasiti revolucijama demokratije, a ne nacionalizma. To je bilo posebno lako u zemljama bez etničkih manjina ili "drugih". Ali tamo gdje to nije bio slučaj, uslijedio je nasilan sukob: raspad Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Aktuelno i najkrvavije poglavlje sada se piše u ratu između dvije najvažnije države naslednice SSSR-a, od kojeg se strahovalo još u vrijeme Bjelovješkog sporazuma, ali su se svi nadali da će se taj sukob nekako izbjeći.
Istočnoevropski nacionalizmi sebe uvijek definišu kao "emancipatorske" i "liberalne" kada su suočeni sa jačom silom, dok se, kada jednom dođu na vlast, ponašaju imperijalno u odnosu na one koji su slabiji ili malobrojniji, reprodukujući iste one osobine koje su kod drugih osporavali.
Nacionalizam, naravno, prati parohijalizam. Kada se pojavio istočnoevropski nacionalizam u svojoj modernoj verziji, zanimao ga je samo evropski odnos snaga, jer je (zapadna) Evropa tada dominirala svijetom i pisala pravila. Tokom komunističkog perioda, to interesovanje i poštovanje proširilo se od zapadne Evrope do Sjedinjenih Država. SAD su istočnoevropskim nacionalistima uvijek bile privlačnije od evropskih sila, jer su bile udaljenije i istorijski nisu imale nikakav poseban interes niti pretenzije na istočnu Evropu. Za Amerikance, istočna Evropa je postojala samo kao izvor jeftine imigrantske radne snage. Tako su, zahvaljujući svojoj istorijskoj nezainteresovanosti, ekonomskoj i političkoj težini, kao i antagonističkoj ulozi u odnosu na Sovjetski Savez, SAD postale idealan saveznik.
To je išlo ruku podruku sa ignorisanjem ostatka svijeta. Za istočnoevropske intelektualne elite, dekolonizacija, rat u Vijetnamu, svrgavanje iranskog premijera Mosadeka i čileanskog predsjednika Aljendea, Mao i uspon Kine, nesvrstanost Indije, G77, azijsko-afrička konferencija u Bandungu – nisu postojali. Za poslednjih tridesetak godina, nivo nezainteresovanosti za oko dvije trećine sveta, a na momente i arogancije, samo je porastao zbog članstva u Evropskoj uniji što je elitama, oduvijek opterećenim kompleksom inferiornosti, davalo osjećaj da konačno pripadaju Zapadu. Kao u karikaturi gdje ostatak svijeta, posmatran sa Menhetna, izgleda mikroskopski malo, za istočnoevropske intelektualne elite svijet postoji samo sjeverozapadno od mjesta na kom se one sticajem okolnosti nalaze.
Ovaj specifičan obrazac razmišljanja otvara vjerovatno nerješiv problem za rusku intelektualnu elitu. Zahvaljujući svom antikomunizmu, a uprkos imperijalnom porijeklu, ona dijeli mnoge odlike istočnoevropskih elita. Ali pošto su ove antiruski nastrojene, ne mogu da koegzistiraju u harmoniji. Ruska prozapadna elita se nalazi na ničijoj zemlji. Ne nalazi simpatije među istočnoevropskim elitama, ali ni među zapadnim elitama jer one podržavaju istočnu Evropu. Pošto su nacionalizam i mržnja prema drugom glavne komponente pogleda istočnoevropskih elita na svijet, jedini način da ruska liberalna elita bude prihvaćena kao "zapadna" leži u mržnji prema nekom istočnijem.
Tako su se ruske elite našle intelektualno izolovane (i u smislu simpatija). Mogu da ponavljaju opšta mjesta liberalizma, ali im niko ne vjeruje. Ili mogu, kao što se čini da mnogi rade, da se vrate imperijalizmu i izmisle fikciju evroazijatizma koja im daje posebno mjesto u svijetu u kome im nije potrebno odobrenje zapadnoevropskih i istočnoevropskih elita. U oba slučaja, ishod je užasan.
Global inequality and more, prevela Milica Jovanović
peščanik.net

(Autor je ekonomista)