Desničarske partije nisu stigle do trećeg mjesta na listi pobjednika. Nakon izbora od 6. do 9. juna, liberali su ostali na toj poziciji, iako se zbog pada koji su zabilježili u odnosu na glasanje od prije pet godina smatraju moralnim gubitnicima.
Partije desnog i lijevog centra, evropski narodnjaci i socijaldemokrate, su postigle solidne rezultate, nadmašivši sve ankete da će doživjeti gubitke iako se očekivalo da će zadržati prvo i drugo mjesto sa mnogo slabijim rezultatima.
Ove tri političke grupacije (narodnjaci socijaldemokrate i liberali) pripadaju takozvanom proevropskom bloku. One će zajedno imati više od 400 evropskih poslanika, u sazivu koji broji 720 poslanika Evropskog parlamenta. U tom smislu, može se potvrditi da će Evropski parlament nastaviti sa proevropskim politikama i politikama podrške težnji zemalja Zapadnog Balkana da se približe evropskim strukturama.
Da li je proširenje u riziku?
Žiga Faktor, ekspert Instituta za Evropske politike (EUROPEUM), smatra da je, uprkos dobicima desničarskih i krajnje desnih partija, teško zamisliti da bi EU dramatično promijenila svoje stavove o procesu proširenja.
"Tačno je da su poslanici Evropskog parlamenta kao predstavnici delegacija EP ili izvjestioci o pojedinim zemljama Zapadnog Balkana veoma važni za odnose EU i regiona. U tom pogledu, najvjerovatnije ćemo vidjeti nastavak pristupa koji je zacrtao prethodni saziv Evropskog parlamenta, jer se očekuje da će velika koalicija evropskih narodnjaka, socijaldemokrata i liberala ostati na vlasti. Možemo očekivati dalje fokusiranje na proces koji je zasnovan na zaslugama, snažno fokusiran na aspekte demokratizacije i vladavine prava, ili usklađivanje sa zajedničkom spoljnom politikom EU", izjavio je Faktor za Radio Slobodna Evropa (RSE).
Šta predstoji?
Pavel Zerka iz Evropskog saveta za spoljne odnose (ECFR) priznaje da će promjena na desno u smislu glasova uticati na politike EU koje se odnose na klimatske promjene, migracije, proširenje te vladavini zakona.
U izjavi za medije, Zerka upozorava da su desničarske stranke deo nacionalnih vlada u već osam od 27 EU zemalja (vode vlade u Mađarskoj i Italiji, kao dio vladajuće koalicije u Holandiji, Finskoj, Slovačkoj, Češkoj i Hrvatskoj, i u Švedskoj pružaju parlamentarnu podršku Vladi).
On naglašava da bi rezultat iz Austrije – gdje je Slobodarska partija dobila najveći broj glasova – takođe mogao da najavi učešće krajnje desnice u sljedećoj vladi zemlje, nakon nacionalnih izbora kasnije ove godine.
"Sve ovo utiče na liderstvo i prioritete EU", smatra Zerka.Takođe podvlači da je najzanimljivija stvar koju treba posmatrati u predstojećim nedeljama efekat koji bi ovi izbori mogli da imaju na glavne odluke EU – uključujući ne samo sastav sljedećeg rukovodstva EU, već i proširenje, sa fokusom na početak pregovora o članstvu između EU i Ukrajine.
Naredni samit lidera država i vlada EU će biti održan 17. juna. Još jedno okupljanje lidera je predviđeno za 28. i 29. jun. Ova dva susreta će biti posvećena pronalasku imena za čelnike ključnih institucija EU; Evropske komisije, Evropskog savjeta i visokog predstavnika EU za zajedničku spoljnu i bezbjednosnu politiku.
Na oba sastanka će se pojaviti i oni lideri koji su prije nedjelju dana bili jaki: Emanuel Makron iz Francuske i Olaf Šolc iz Njemačke. Partije obojice su doživjele ozbiljne gubitke na evropskim izborima. Makronova partija je dobila dvostruko manje glasova od ekstremno desničarske partije Marin Le Pen, što je izazvalo zemljotres u zemlji i raspuštanje skupštine, te raspisivanje vanrednih parlamentarnih izbora.
Socijaldemokrate njemačkog kancelara Olafa Šolca su izgubile od desničarske Alternative za Njemačku (AfD) koja je zauzela drugo mjesto, i ostavila Šolcovu partiju na slaboj trećoj poziciji.Izborna "zvijezda", italijanska premijerka Đorđa Meloni, takođe će biti tu. Nakon dvije godine na čelo italijanske vlade, njena partija Fratelli d‘Italia je čvrsto prva stranka sa skoro 30 odsto glasova.
Ipak, iako pripada ultradesničarskom bloku, Meloni u prethodne dvije godine nije okrenula leđa ključnim principima EU i čvrsto je podržavala Ukrajinu u ratu protiv Rusije.
"Što se tiče međunarodnih pitanja, moramo očekivati kontinuitet od Melonijeve vlade. Proukrajinski stav neće jenjavati", smatra Arturo Varveli, iz rimskog sjedišta Evropskog savjeta za spoljne odnose (ECFR).
Šta ako desnica nastavi da raste?
Iako stranke krajnje desnice nisu pokazale tako dobre rezultate na junskim izborima, zabrinjavajući je trend podrške tim snagama na nacionalnom nivou. To će se svakako odraziti na Evropski savjet kojeg čine šefovi država i vlada članica EU. Evropski savjet je najviše političko tijelo Evropske unije, gdje se odluke donose konsenzusom.
Partije krajnje desnice su u principu evroskeptične. Kako se broj evroskeptičnih lidera i partija povećava na nacionalnom nivou, stavovi koje države članice zauzimaju u okviru Evropskog savjeta mogu se promijeniti.
Sudeći prema izbornim rezultatima, ne samo na evropskim izborima već i glasanjima na nacionalnom nivou, glasači u evropskom kontinentu, čini se da ne dijele dosadašnje mišljenje lidera kada je u pitanju proširenje.
U Finskoj, Švedskoj, Holandiji, Italiji i Hrvatskoj krajnja desnica je dio vladajućih koalicija. U Austriji, gdje će se nacionalni izbori održati u septembru, sudeći po anketama, vodi krajnja desnica. U Portugalu i Slovačkoj, krajnja desnica je značajno povećala svoj udio glasova na nedavnim nacionalnim izborima.
Prema raznim anketama koje se obavljaju u svim državama članicama, javna podrška ulasku Ukrajine u EU najniža je u Mađarskoj, Slovačkoj, Francuskoj i Austriji – svim zemljama u kojima ekstremno desničarske partije imaju snažan uticaj.
Stranke koje su dobile najviše glasova u Holandiji, Austriji, Francuskoj ili Njemačkoj uglavnom su skeptične prema daljem proširenju EU. Ove partije su ostvarile značajne uspehe na evropskim izborima, a imaju ili bi mogle dobiti značajnu podršku i na svojim nacionalnim parlamentarnim izborima koji će uslijediti.
Kampanja ovih stranaka se uglavnom fokusira na politiku migracija ili klimatske promjene. U tom smislu, proširenje EU možda nije na vrhu liste prioriteta kampanje, ali rast glasova za ove partije može kao posljedicu imati i izmenjen kurs u Evropskom savjetu, tamo gdje evropski lideri imaju ključnu riječ za ključne procese, uključujući proširenje.
Iako vjeruje da evropska perspektiva za države koje teže priključenju nije dovedena u pitanje, Žiga Faktor upozorava da postoji ozbiljna opasnost da aktuelna politička atmosfera u kojoj desničari rastu utiče na odluke Evropskog saveta za čije funkcionisanje je nužna saglasnost.
"Posmatrajući proces iz dugoročne perspektive, što je krajnja desnica jača na nacionalnom nivou, to će njihov glas imati veći uticaj na društvo. I ne može se isključiti da ovi glasovi pokušavaju da se zalažu protiv proširenja zbog socioekonomskih uticaja ili drugih, eventualno bilateralnih, pitanja", kaže Faktor u izjavi za (RSE).
"U situaciji u kojoj bi nacionalni parlamenti, ili ponekad čak i sami građani, glasali o budućem članstvu zemalja Zapadnog Balkana, podrška građana EU je ključna za uspešno zatvaranje procesa i ovdje bih zaista pazio kako će se oblikovati diskusije na nacionalnom nivou, tako da proširenje ne dobije sličnu toksičnost kao migracija ili evropski zeleni dogovor", navodi Faktor.
Bilčik i Fon Kramon odlaze, Picula ostaje Novi saziv Evropskog parlamenta se konstituiše 16 jula.
Odmah nakon završetka izbornog procesa stranke koje su dobile glasove rade na formiranju političkih grupacija. Da bi se formirala jedna politička grupacija, ta treba imati najmanje 23 članova iz najmanje 7 država članica.
Prvi zadatak novog saziva EP je potvrda šefa Evropske komisije (EK) nakon što se oko imena usaglase lideri EU. Kasnije tokom jeseni Evropski parlament ispituje i odobrava kandidate za evropske komesare. Predlog komesara ide u principu: jedna država-jedan komesar.
Na kraju EP glasa ponovo o celom kolegijumu EK, uključujući predsjednika ili predsjednicu, potpredsjednike EK, šefa evropske diplomatije te evropske komesare. Takođe tokom jeseni, imenovaće se izvjestioci za sve zemlje u procesu pristupanja, uključujući i države Zapadnog Balkana. Tokom mandata oni jednom godišnje rade na izveštaju o zemlji za koju su nadležni. O izvještaju u formi Rezolucije se glasa na plenarnoj sjednici.
Izvjestioci za Srbiju i Kosovo, Vladimir Bilčik i Viola fon Kramon, sigurno je, neće biti ponovo na funkcijama. Bilčik nije ni kandidovan za Evropski parlament, a Fon Kramon nije uspjela da dobije još jedan mandat.
Dosadašnji izvestilac za Crnu Goru Tonino Picula je ponovo izabran za evropskog poslanika.
Efekti rata u Ukrajini
Iako je Zapadni Balkan dio procesa proširenja za skoro dvije dekade, proces širenja evropske porodice je postao glavni spoljno-politički prioritet EU, tek nakon ruske agresije na Ukrajinu, od februara 2022. godine.
Do tada je sporost u rješavanju mnogih pitanja pokazivala nivo spremnosti evropskih lidera da podstaknu integracijske procese. Jedan od primjera je situacija sa Sjevernom Makedonijom, koja je u dugotrajnim političkim procesima učinila mnoge kompromise (uključujući i promjenu imena) kako bi otpočela proces pristupnih pregovora.
U godini početka rata u Ukrajini, Evropski savjet je odobrio otvaranje pristupnih pregovora, ali Sjeverna Makedonija je i dalje na čekanju otvaranja prvog poglavlja od 2018. godine.
Drugi primjer je Kosovo, koje godinama čekalo na na viznu liberalizaciju, iako je zemlja ispunila sve uslove i od 2018. imala preporuku Evropske komisije da joj se omogući bezvizni rezim.
Nakon višegodišnjeg skupljanja prašine u fijokama evropskih prijestonica, ovaj dosije je izvučen tek nakon početka rata u Ukrajini, da bi se slobodno putovanje za kosovske građane omogućilo tek u januaru ove godine.
Takozvani "zamor od proširenja", koji je bio redovna tema do februara 2022, usljed naraslih bezbednosnih rizika kako na Zapadnom Balkanu, a posebno u zemljama istočnog partnerstva (osim Ukrajine, Moldavija i Gruzija) jednostavno se izgubio.
U manje od dvije godine, Brisel je uradio prema državama Zapadnog Balkana učinio više, nego što je bio slučaj u cijeloj protekloj dekadi: Albanija i Sjeverna Makedonija su 2022. dobile zeleno svjetlo za otvaranje pristupnih pregovora (na otvaranje se čeka), Bosna i Hercegovina je uprkos dubokim podjelama i upitnoj funkcionalnosti, iste godine dobila status kandidata, a naredne 2023. i potvrdu da će, "kad ispuni uslove" koji se većinom tiču snage institucija u zemlji, otvoriti pristupne pregovore sa Briselom. Kosovu su prvog dana 2024. ukinute vize.
Kijev i Kišinjev su na čekanju za otvaranje pristupnih pregovora, idealno tokom juna ove godine.
