U prethodne dvije decenije Crna Gora bilježi značajan rast prometa i cijena nekretnina, telekomunikacija, kao i porast kupovine luksuznih automobila, namještaja, lične potrošnje građana, koje se dominatno povezuju sa rastom ruskih investicija.
Sve je to pratilo značajno povećanje zavisnosti od uvoza uz neznatne pokazatelje rasta i razvoja privrede, pokazuje detaljna analiza BIRN-a na osnovu javno dostupnih statističkih i finansijski podataka za period 2004-2024. godine.
Analiza BIRN-a je pokazala da je intenzivna gradnja na crnogorskom primorju, posebno u opštinama Budva, Tivat, Kotor i Bar, u najvećoj mjeri povezana sa prodajom nekretnina ruskim državljanima. Takva gradnja dovela je do devastacije zaštićenog priobalnog područja uz ozbiljne ekološke posljedice.
Detaljna analiza BIRN-a iz javno dostupnih podataka i dokumenata od 2004. godine pokazuje skoro dvije milijarde investicija iz Rusije, koje su dominantno uložene u nekretnine u četiri primorske opštine.
Ruski državljani su vlasnici više od 19.000 nekretnina u Crnoj Gori i više od četiri miliona kvadrata zemljišta, prema posljednjim zvanično dostupnim podacima sa početka 2023. godine.
Prema zvaničnim podacima Uprave za statistiku Crne Gore (MONSTAT) na kraju 2022. godine u Crnoj Gori je bilo 4.378 aktivnih kompanija u vlasništvu ruskih državljana. Istraživanje BIRN-a, objavljeno prošle godine, pokazalo je da oko 64 odsto ruskih firmi u Crnoj Gori ima jednog zaposlenog, dok se od jedne kompanije otvorene nakon invazije na Ukrajinu u državnu kasu slije 837 eura.
Crnogorski budžet od novootvorenih ruskih kompanija imao je korist od 4.89 miliona eura, što je prosječno 837 eura po jednom preduzeću, pokazalo je istraživanje BIRN-a. Podaci koji su BIRN-u dostavljeni iz Uprave prihoda i carina pokazali su da oko 64 odsto firmi koje su osnovali ruski državljani ima jednog zaposlenog, dok 22 procenata, osim osnivača, nema registrovanih radnika.
Prema podacima Uprave prihoda i carina ruski državljani su od februara 2022. do početka jula prošle godine u Crnoj Gori osnovali 5.846 firmi. Zvanični podaci Uprave koji su objavljeni prošlog marta pokazali su da je tokom 2021. godine u Crnoj Gori registrovano 4.600 ruskih firmi.
Posljednji podaci Ministarstva unutrašnjih poslova sa početka juna 2024. godine govore da je skoro 24 hiljade ruskih državljana kojima je odobren boravak u Crnoj Gori.
Uprkos podacima koji ukazuju na snažan uticaj ruskih investicija na crnogorski finansijski sektor u posljednje dvije decenije, Vlada, Centrala banka Crne Gore (CBCG) i ostale finansijske i organizacije koje se bave stanjem privrede skoro da se uopšte ne bave negativnim aspektima takve strukture stranih direktnih investicija (SDI) niti u smislu analize niti donošenja nekih mjera koje bi ublažile negativne posljedice.
Ministarstvo ekonomskog razvoja, CBCG, Investiciono-razvojni fond, Uprava za statistiku i Agencija za investicije odbile su BIRN-ove zahtjeve za slobodan pristup informacijama da dostave podatke, analize i izvještaje koji na bilo koji način tretiraju negativne posljedice ovake strukture ruskih investicija. Zahtjevi su odbijeni zbog neposjedovanja informacija.
Odbijeni su i zahtjevi da se BIRN-u dostave sva akta o tome da li je Crna Gora imala negativne ekonomske posljedice investicija iz Rusije, posebno u dijelu palih bankarskih garancija, poništenih privatizacionih ugovora i neispunjavanja investicionih planova. Zahtjevi BIRN-a su odbijeni uz obrazloženje da takvi podaci i analize ne postoje.
Zahtjevi BIRN-a za dostavljanje akata koji govore o pozitivnim aspektima investicija iz Ruske Federacije su takođe odbijeni zbog neposjedovanja podataka.
Crna Gora broji ruske turiste, ali ne i pale bankarske garancije
Trend dolazaka ruskih državljana, prvo kao turista u nekoliko primorskih opština, počeo je tokom ranih dvijehiljaditih. Prema zvaničnim podacima Nacionalne turističke organizacije (NTO), sa svega nekoliko hiljada dolazaka 2004. godine već na ljeto 2006. godine u Crnu Goru je došlo oko 60 hiljada Rusa. U rekordnoj turističkoj sezoni 2019. godine, u Crnu Goru je došlo oko 380 hiljada ruskih turista. Te godine registovano je 3.4 miliona noćenja ruskih turista, dok je Rusija sa 15.3 odsto bila druga iza Srbije (16.1 odsto) po udjelu u crnogorskom tržištu. Tadašnje procjene Nacionalne turističke organizacije su pokazivale da su samo u 2018. i 2019. Rusi bili ubjedljivo prvi po udjelu u turističkom prihodu države, koji je ukupno iznosio preko dvije milijarde eura.
Takav trend nije zaustavljen ni nakon početka ruske agresije na Ukrajinu, ranijih pogoršanih odnosa Moskve i Podgorice, pa ni nakon što se Crna Gora pridružila EU sankcijama protiv Rusije. Zvanični podaci za 2023.godinu pokazuju da su Rusi i dalje rekorderi po broju dolazaka u Crnu Goru sa 246 hiljada dolazaka. Prošle godine registrovano je 3.7 miliona noćenja ruskih turista koji su u Crnoj Gori prosječno boravili 15 dana. Na njih se odnosi 23,6 odsto ukupnog broja noćenja turista.
Ipak, relevantne međunarodne analize upozoravaju da, bez obzira na nesporni rast prihoda u turizmu zbog dolazaka ruskih turista, Crna Gora nije na najbolji način iskoristila milijarde eura za jačanje ekonomije i podizanje životnog standarda u državi.
Analiza "Montenegro policy briefing" objavljena u junu prošle godine navodi da bruto društveni proizvod (BDP) Crne Gore ima veoma izražen sezonski karakter, kao i da su trgovina, turizam i ugostiteljstvo i saobraćaj sektori koji najviše doprinose rastu BDP-a.
Druga analiza "Procjena ekonomskog uticaja Rusije u Crnoj Gori" upozorava da zavisnost od ruskih ulaganja u nekretnine i ruski turizam predstavljaju rizik za crnogorsku privredu u slučaju dodatnog pogoršanja odnosa između dvije države. U analizi međunarodnog Centra za proučavanje demokratije (CSD) navodi se da je sektor turizma "ranjiv" zbog ogromne zavisnosti od ruskih turista.
Međutim, u analizi CSD se upozorava na brojne negativne posljedice ruskih investicija u drugim sektorima privrede, navodeći kao primjere propale privatizacije Kombinat aluminijuma Podgorica (KAP), Boksite i Željezaru Nikšić kojima su nekada upravljale ruske kompanije. Upozorava se i na loše primjere privatizacije hotela "Bjelasica" u Kolašinu kao i hotela "As" u Budvi. Te privatizacije i ulogu kompanija iz Rusije istraživalo je i crnogorsko tužilaštvo, ali istrage do sada nisu rezultirale optužnicama.
Neposredno prije proglašenja crnogorske nezavisnosti u maju 2006. godine najznačajnija ruska investicija bila je kupovina Kombinata aluminijuma u Podgorici (KAP) i rudnika boksita u Nikšiću 2005. godine.
Nekada najveća kompanija u Crnoj Gori, KAP, bila je dio metalurške imperije Olega Deripaske, za koga se navodi da je imao bliske veze sa ruskim predsednikom Vladimirom Putinom, sve dok Vlada nije pokrenula stečajni postupak 2014. godine nakon što je KAP prikupio više od 360 miliona eura duga. Zbog palih bankarskih garancija koje je dala Vlada građani Crne Gore platili su taj dug.
U analizi "Procjena ekonomskog uticaja Rusije u Crnoj Gori" upozorava se da se Rusija poslužila nedostacima u vladavini prava u Crnoj Gori, kako bi iskoristila unosne prilike za privatizaciju KAP-a i izvukla državne subvencije. Vlada Crne Gore optužila je upravu KAP-a da je 2013. godine iz evropskog mehanizma interkonekcije ukrala 190.515 MVh električne energije u vrijednosti od 9.6 miliona eura, koju su kasnije platili crnogorski poreski obveznici. Prenos ukradene struje išao je preko drugog državnog preduzeća Crnogorskog elektroprenosnog sistema (CGES).
Tužilaštvo je vodilo istragu o slučajevima vezanim za privatizaciju i upravljanje KAP-om, ali je i ona okončana bez ikakvih razultata.
Oleg Deripaska, sada na listi sankcija SAD i EU zbog veza sa Putinom, upravljao je Rudnicima boksita u Nikšiću do 2009. na osnovu većinskog vlasništva. Na osnovu Ugovora o poravnanju Vlada je do uvođenja stečaja 2013. godine u toj kompaniji imala 29,36 odsto akcija. Dio Vladinog ugovora sa Deripaskom bio je da KAP dobija struju po povlašćenim cijenama od državne Elektroprivrede sve do kraja 2010. godine. Pokušaj Deripaske da kupi i pljevaljsku Termoelektranu i Rudnik uglja spriječen je u parlamentu 2007. godine kada su se opoziciji u glasanju pridružila i tadašnja manja članica vladajuće koalicije - Socijaldemokratska partija (SDP).
Deripaska je zbog KAP-a i Rudnika pokrenuo tri međunarodne arbitraže protiv Crne Gore, ali je na njima izgubio.
Hibridnim aktivnostima skreće se pažnja sa pogubnih ruskih investicija
Brojni negativni efekti ruskih investicija, Kremlju otežavaju kreiranje pozitivne slike i narativa u Crnoj Gori. Pogubna privatizaciona ulaganja, devastacija prostora, rast cijena nekretnina samo su neki od negativih efekata ruskih ulaganja ali i zvanične politike Moskve, koju ne može kompenzovati ni relativno visok broj ruskih turista u Crnoj Gori. Ni na društvenim mrežama nema pokušaja da se predstave dugoročni pozitivni ekonomski efekti odnosa Crne Gore i Rusije. Upravo zbog toga, Rusija pokušava da prenese maligni uticaj kreirajući antizapadne narative.
U analizi Digitalnog forenzičkog centra navodi se da "ruski prodor u lokalne informacione sisteme na Zapadnom Balkanu olakšava činjenica da antizapadni narativi koje Rusija plasira već imaju značajan broj pristalica, a njihovi efekti su multiplikovani zahvaljujući aktivnom doprinosu lokalnih, državnih i nevladinih subjekata koji svjesno i dobrovoljno promovišu interese Rusije širom regiona".
- Tome u značajnoj mjeri doprinosi rast evroskepticizma na regionalnom nivou, koji je podstaknut razočaranjem zbog dugotrajnog procesa evropskih integracija i sve evidentnijih nedoumica u okviru EU vezanih za politiku proširenja. U takvoj atmosferi, uz pogodno političko okruženje, u regionu je omogućeno uspješno kreiranje narativa sračunatih na zamagljivanje granice između mišljenja i činjenica - navodi se.
Još jedna velika ruska investicija, gradnja vila na Zavali u Budvi krajem 2007. godine završena je fijaskom. Početak projekta obilježila je afera sa nezakonitostima u gradnji fabrike za preradu morske vode na toj lokaciji. Za štetu u opštinskoj kasi od 820 hiljada eura, optuženo je deset lokalnih funkcionera, a na zatvorske kazne osuđeni su i bivši gradonačelnik Budve Rajko Kuljača i Dragan Marović, brat tadašnjeg potpredsjednika vladajuće Demokratske partije socijalista (DPS) Svetozara Marovića.
Mediji su objavili da je u decembru 2018. godine Specijalno državno tužilastvo obnovilo izviđaj zbog privatizacije hotela "Avala" i kolašinske "Bjanke" (bivši hotel "Bjelasica"), zbog sumnje da je u tom procesu oprano više od 50 miliona eura.
Iako nijedna finansijska i ekonomska institucija nije analizirala negativne uticaje takvih investicija po crnogorsku ekonomiju, u dokumentu "Ekonomski odnosi između Zapadnog Balkana i zemalja koje nisu članice EU" navodi se da, iako je od 2012. do 2019. godine Rusija bila najveći pojedinačni investitor u u Crnoj Gori sa 20,9 odsto priliva stranih direktnih investicija, takvi investicioni projekti "nijesu značajno doprinijeli tamošnjem ekonomskom razvoju".
Cijene nekretnina utrostručene, zavisnost od uvoza dosegla novi rekord
BIRN-ova analiza pokazala je i dramatičan rast cijena nekretnina u Crnoj Gori u periodu 2004-2024.godine koji je u većoj mjeri povezan sa dolaskom i ulaganjima ruskih državljana.
Analizom javno dostupnih podataka MONSTAT-a, CBCG i lokalnih uprava, analiza BIRN-a pokazala je da je 2004. godine prosječna cijena kvadrata stambenog prostora u Budvi iznosila 939 eura, dok je već naredne godine porasla na 1.026 eura. Cijena kvadrata u Budvi je 2006. godine iznosila 1.369 eura, u 2007. godini 2.610 dok do 2008. dostiže rekordnih 3.258 eura. Budva je jedan od primorskih gradova u koji se već od ranih dvijehiljaditih doselilo najviše ruskih državljana.
U Herceg Novom, još jednom primorskom gradu atraktivnom za Ruse, prosječna cijena kvadratnog metra u 2006. godini iznosila je 1.309 eura, dok je 2007. godine kvadrat koštao 2.010 eura, odnosno 53.5 odsto više u odnosu na prethodnu godinu. Trend rasta cijena nekretnina u Herceg Novom nastavljen je 2008. godine kada je prosječna cijena metra kvadratnog nekretnina u tom gradu iznosila 2.467 eura.
Prema analizi Centralne banke Crne Gore u koju je BIRN imao uvid, visok priliv direktnih stranih investicija u nekretnine jedan je od najznačajnijih faktora koji je od sredine 2004. godine uticao na kretanje tržišta nekretnina u Crnoj Gori.
Zvanični podaci pokazali su da je stopa rasta prodaje nekretnina nerezidentima u periodu od 2004. do 2008. godine iznosila: 104 odsto 2004. godine, 547,16 odsto 2005. godine, 382,05 odsto 2006. godine i 51,27 odsto 2007.godine. To se poklapa sa godinama kad ja na vrhuncu prvi veliki talas ruskih investicija.
Uprava za statistiku Crne Gore (MONSTAT), koja vodi redovnu statistiku o kretanjima na trižištu nekretnina, takođe bilježi značajan rast cijena novogradnje u Podgorici i primorskim opštinama. Prema analizi objavljenoj u februaru ove godine, trend rasta cijena novogradnje, koji je uz manje oscilacije konstantan od 2004. godine, nastavljen je i u prošloj godini u glavnom gradu i primorskim opštinama. Osim toga, lokalni mediji u Budvi, Kotoru i Tivtu mjesecima izvještavaju da cijene kvadrata u srednje luksuznim kompleksima u tim gradovima dostižu i do 8.000 eura.
Zvanični podaci CBCG dostavljeni BIRN-u pokazali su da su od 2004. godine, ruske investicije dominantno odlazile na kupovinu nekretnina, u koje je uloženo preko 1.2 milijarde eura. Samo u 2023. godini, prema zvaničnim podacima CBCG državljani Rusije su postali vlasnici 55 miliona eura vrijednih nekretnina u Crnoj Gori. U prethodnom periodu, iznos ruskih investicija u nekretnine bio je i viši. Tako je 127 miliona eura uloženo 2007. godine, skoro 105 miliona 2008. godine, dok je preko 90 miliona eura godišnje uloženo u nekretnine u periodu od 2011. do 2014. godine.
Paralelno sa takvom strukturom direktnih stranih investicija, rasla je i zavisnost od uvoza i negativni trgovinski bilansi.
Prema podacima MONSTAT-a, dostigao je jedan od rekorda u prošloj godini kada je izvoz robe imao vrijednost od 674.3 miliona eura, a uvoz 3.81 milijardi eura. U odnosu na isti period prethodne godine izvoz je bio manji za 3,7 odsto, a uvoz veći za 7,8 odsto.
Poređenja radi, spoljnotrgovinski deficit prelazi četvrtinu BDP-a već 2005. godine, a pokrivenost uvoza izvozom pada ispod jedne trećine kada je uvoz iznosio preko milijardu eura, a izvoz 369 miliona eura. Negativan trgovinski balans od tada samo raste.
Iako su iz CBCG upozorili na negativne posljedice po ekonomiju tokom ranih godina ruskog invesiticionog buma, takve analize i projekcije kasnije nisu bile u fokusu interesovanja te institucije.
Prema analizi iz 2008. godine, tadašnji glavni ekonomista Centralne banke Nikola Fabris kao jedan od autora, upozorio je da "potencijal za priliv SDI nije iskorišćen" kao i da su "strane direktne investicije imale i neke negativne efekte".
- Tako, na primjer, strane direktne investicije su direktno uticale na rast deficita tekućeg računa platnog bilansa - navodi Fabris kao jedan od autora analize.
U analizi se ističe i da je na rast uvoza uticala i činjenica da je veliki broj pojedinaca prodajom nekretnina značajno povećao nivo životnog standarda.
- U takvim uslovima došlo je do značajnog rasta potrošnje automobila, opreme za domaćinstva i slično. U pitanju su trajna potrošna dobra koja se ne proizvode u Crnoj Gori, tako da je rezultat bio rast uvoza. Međuzavisnot između stranih direktnih investicija i uvoza nije specifična samo za Crnu Goru, već i za druge privrede u tranziciji - navodi se u analizi.
U tom dokumentu se zaključuje i da je u pojedinim primorskim opštinama prekomjerno investiranje bez zaštite prirodnog ambijenta u određenoj mjeri degradiralo prirodno okruženje koje je bilo značajna komparativna prednost Crne Gore. Naglašava se i da je: "evidentno interesovanje stranih investitora za sektor tzv. nerazmjenjivih dobara – nekretnine, bankarstvo, telekomunikacije, trgovinu na malo, što sve ima vrlo male efekte na izvoz Crne Gore (izuzev ulaganja u oblast turizma). Iz razvojne perspektive najznačajnije su investicije koje podstiču rast produktivnosti i tehnološki napredak, kojih je za sada još uvijek malo u Crnoj Gori".
Nekontrolisana gradnja devastirala primorje
Iako aktuleni ministar prostornog planiranja, urbanizma i državne imovine, Janko Odović, navodi da bi "drage volje uveo moratorijum na gradnju u Budvi", u tom promorskom gradu kao i nekoliko drugih na obali, prekomjerna gradnja je u prethodne dvije decenije izazvala ekološku i urbanističku katastrofu.
- Moratorijum na gradnju u Budvi je besmislen budući da je svaki centimetar zemlje zauzet. Ali ako bude inicijative od lokalne uprave, uskoro ćemo, nadam se imati novu vlast, drage volje ću uvesti moratorijum - kazao je Odović RTCG-u.
Međutim, BIRN-ovi zahtjevi za uvid u dokumenta koja analiziraju ili predlažu konkretne korake za ublažavanje negativnih posljedica ruskih investicija su odbijeni zbog neposjedovanja informacija.
Prema zvaničnim podacima sa kraja 2022. godine, državljani Rusije vlasnici su (ili suvlasnici) skoro 19 hiljada nekretnina i oko četiri miliona kvadrata zemljišta u Crnoj Gori, od čega najviše u Budvi.
Ukupna etažna površina nekretnina koje posjeduju Rusi, a koje uključuju stambene i poslovne prostore, iznosi 1.15 miliona kvadrata, dok ruski državljani posjeduju 12.600 zemljišnih parcela u Crnoj Gori. Najviše nekretnina imaju u Budvi – 6.671, dok je njihova ukupna etažna površina 396.203 kvadrata. U tom gradu Rusi imaju 603.834 kvadrata zemljišta. Rusi su u Baru kupili ili izgradili 4.661 nekretninu, ukupne površine 285.027 kvadrata. U tom lučkom gradu Rusi posjeduju najviše zemljišta – 923.641 kvadrat.
Iz nevladinog sektora u Crnoj Gori godinama upozoravaju na zloupotrebe u građevinskoj industriji i sumnjiva ulaganja, prvenstveno na primorju. Oni su ukazivali i na nedostatak političke volje da se takva gradnja zaustavi zbog drastične devastacije zemljišta i brojnih ekoloških problema.
U analizi “Ekološki trendovi u Crnoj Gori” upozorava se da povećana urbanizacija prijeti opasnoj degradaciji zemljišta uz značajno uvećani rizik od poplava i ostalih prirodnih katastrofa. Druga analiza, Pregled ekološkog učinka Crne Gore koju je pripremila Ekonomska komisija za Evropu Ujedinjenih nacija, identifikovala je nekontrolisanu urbanizaciju povezanu sa razvojem turizma kao jednu od najvećih prijetnji za zaštitu životne sredine.
