Stari komunisti su se grčevito držali vlasti sve do smrti i često su korišćeni u obračunima nasljednika. Ispod nekolicine kadrova na vrhu nalazila se masovna partija sa sve manje ideološkog uticaja. Broj članova SK Srbije se od 1974. do 1977. godine povećao za 255.000. Samo u Srbiji bez pokrajina 1977. je bilo 685.985 članova, raspoređenih u 16.285 osnovnih organizacija. U sredini, između rukovodstva i mora članova, tzv. baze, stajao je sloj partijskih aparatčika čiji je jedini motiv često bio da se grčevito drže vlasti. Bila je to "crvena buržoazija" protiv koje su studenti istakli veliki transparent na fasadi Kapetan Mišinog zdanja za vrijeme štrajka 1968. godine a čije rađanje je još početkom pedesetih opisao Đilas u "Novoj klasi".

Reformu federacije je pratio niz smjena u partijskim rukovodstvima skoro svih federalnih jedinica. Paradoksalno, smijenjeni su većinom bili zagovornici reforme. Sa kursom promjena je nastavljeno ali je u čistkama uklonjen veliki dio generacije politički stasale u poslijeratnoj Jugoslaviji. Oni su, sa svim vrlinama i manama, bili produkt dvije decenije jugoslovenskog socijalističkog iskustva. Očekivalo se da rukovode partijom i državom tokom narednih dvadeset godina. Umjesto da im se pod sjenkom Titovog autoriteta pruži šansa da postignu dogovor oko daljeg funkcionisanja Jugoslavije, ukoliko je takav dogovor uopšte bio moguć, krizne situacije su presijecane Titovim intervencijama i smjenama. Rješavanje problema je time suštinski samo odgođeno jer je sa promjenama koje su ih razotkrile nastavljeno. Rezultat čistki je bio da je iznalaženje novog modela za funkcionisanje Jugoslavije odgođeno za vrijeme poslije Titove smrti i prepušteno generaciji političara koji su na scenu stupili tokom osamdesetih. Za razliku od onih smijenjenih desetak godina ranije, njih nije vezivalo iskustvo učešća u revoluciji i "skojevska svijest", kako je pisao Draža Marković, pa im je i odanost jugoslovenskoj ideji bila znatno manja.

Smjene izvršene početkom sedamdesetih dovele su do toga da nove odnose u društvu grade kadrovi stasali pod okriljem visoko centralizovane, dogmatske Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Ima puno simbolike u tome što je baš Draža Marković naslijedio Marka Nikezića kao najuticajniji političar u Srbiji 1972. godine. Iako su bili bliski po godinama, Marković je bio samo godinu dana stariji, pripadali su različitim političkim generacijama: različito su razumjeli politiku, način donošenja odluka, ulogu partije, javnosti. Draža je u danima kada se Drugi svjetski rat nadvijao nad Jugoslavijom dobio zadatak da radi sa beogradskim srednjoškolcima koji su pomagali partiju. Među njima je bio i Marko Nikezić. Saradnju su nastavili tokom rata u Kosmajskom partizanskom odredu gdje je Marković bio politički komesar i Nikezićev nadređeni. Nakon rata putevi su im se razišli. Draža je odmah postao ministar građevina u republičkoj vladi Srbije dok je Nikezić karijeru u miru počeo da gradi u Okružnom komitetu za Beograd. Dolazak Nikezića na čelo partijskog rukovodstva u Srbiji 1968. umjesto Petra Stambolića suštinski je predstavljao smjenu generacija ali je ona izvršena samo djelimično. Vrlo brzo se pokazalo da u SK Srbije postoje dvije struje: jedna Nikezićeva i Latinke Perović, reformistička, koja je kasnije nazvana "liberali", i druga, koju su činili mahom stariji kadrovi, čiji su lideri bili Draža Marković i Petar Stambolić. Ljudi bliski Nikezićevoj struji ove druge su podsmješljivo nazivali "konzervama", zbog njihovog konzervatizma, posebno po pitanju NOB-a, kadrova iz rata i uloge partije u društvu.

PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)