Pored školstva, manjine su mogle da njeguju svoju etničku posebnost i kroz razna udruženja i štampu. I jedno i drugo su bile evropske tekovine, pa su bile najrazvijenije u sjevernim djelovima zemlje. Multietničko društvo Habzburške monarhije stvaralo je potrebu da se nacije razgraničavaju i putem zasebnih udruženja, a relativno visoka društvena, ekonomska i kulturna razvijenost podsticali su udruživanje sa najrazličitijim ciljevima. S druge strane, ekonomski i kulturno zaostalo društvo na jugu nije ni osjećalo jaču potrebu za udruženjima i štampom, niti je imalo materijalne mogućnosti da takve ustanove izdržava. Posebno su kosovsko-metohijski Albanci (za razliku od svojih nešto naprednijih sunarodnika u Albaniji i posebno u dijaspori) i dalje najvećim dijelom bili na nivou plemenskog i predliterarnog društva. Porodične zadruge su zamjenjivale privredna i kulturna udruženja, a štampa je, zbog ogromne nepismenosti, bila nepotrebna, a zbog slabe kupovne moći, i nedostižni luksuz (što će se vidjeti i tokom prvih decenija socijalizma). Turci su dijelom bili nešto kulturniji i urbanizovaniji, ali su, pretrpjevši velike gubitke zbog iseljavanja dijela elite, potonuli u opštu apatiju, koja je uz druge faktore podsticala dalje iseljavanje u Tursku. Političke i društvene prilike poslije Prvog svjetskog rata nijesu podsticale obnovu njihovih i tako nedovoljno definisanih kulturnih i političkih klubovi iz poznog osmanskog perioda.
Na nekadašnjim habzburškim teritorijama koje su stajale na višem stepenu kulturnog i društveno-ekonomskog razvitka, viši kulturni nivo i životni standard omogućili su i razvoj tradicije udruživanja. Mnoga od udruženja u tim krajevima nastala su posljednjih decenija pred Prvi svjetski rat, a neka su poticala još iz 18. vijeka. Kulturna udruženja bila su opšte prirode ili specijalizovana kao što su horovi, dramski klubovi, čitaonice, biblioteke, dobrotvorna društva itd. Po službenim jugoslovenskim podacima krajem 1920-ih godina, u zemlji je postojalo oko 700 raznih udruženja nacionalnih manjina: 415 njemačkih, 195 mađarskih, 48 rumunskih, itd. Intenzitet njihovog djelovanja zavisio je od mjesnih prilika, a na njih su u velikoj mjeri uticale lokalne ili regionalne vlasti, kao i trenutni odnosi odgovarajuće manjinske stranke sa vladajućim partijama.
Tipično je da su praktično sve manjine u sjevernim krajevima imale tendenciju da osnuju krovne nacionalne kulturne organizacije za sve vrste kulturnih i društvenih aktivnosti na lokalnom i nacionalnom nivou. Česi i Slovaci, koji su uživali blagonaklonost vlasti, u tome su bili relativno uspješni. Rumunske vođe su imale velike ambicije, ali je, zbog nedostatka rukovodilaca i materijalnih sredstava, kao i zbog nejedinstva malobrojne rumunske inteligencije, na kraju ostvaren mali praktični rezultat. Godine 1923. i 1936. učinjeni su neuspješni pokušaji da se osnuje krovna organizacija, tako da je kulturni rad rumunske nacionalne manjine ostao fragmentiran. Rusini su bili narodnost koja je, uprkos svom malom broju, probala da osnuje čak dvije krovne organizacije. Godine 1919. osnovana je "Prosvita", a 1930. druga, ljevičarska organizacija, koja nije uspjela da odvuče na svoju stranu veći broj pristalica klerikalno obojene "Prosvite". Radilo se o ideološkom sukobu unutar inače jedne od brojčano najmanjih nacionalnih manjina. Mađari su kao jedna od najvećih i kulturno najsamosvјesnijih nacionalnih manjina imali mnoštvo kulturnih i drugih udruženja, koja su, uprkos velikog broja, zbog pritiska vlasti i iseljavanja velikog broja intelektualaca, s mukom preživјela prve godine po osnivanju Kraljevine SHS. Nove vlasti su htјele što prije da zbrišu tragove "tuđinske vlasti" i posebno mrske "mađarizacije", tako da su raznim šikaniranjima ograničavale ili onemogućavale rad mađarskih kulturnih udruženja. Vremenom se njihov rad konsolidovao, iako je stalno bio ometan. Vlasti su ih držale pod strogom kontrolom, ne dozvoljavajući da se ujedine u veliku krovnu organizaciju. Kada su na kraju ipak popustile, nekoliko mјeseci prije nego što je Jugoslavija uvučena u Drugi svjetski rat, bilo je to ne iz ubjeđenja nego zbog potreba spoljne politike, tj. radi popravljanja odnosa sa Mađarskom. Stalna želja mađarske manjine za profesionalnim pozorištem takođe je kasno uslišena – 1940, ali i tada ono nije otvoreno u Vojvodini, gdјe je živjela većina Mađara, nego u Beogradu.
Njemci, koje su mnogi bili skloni da smatraju za najpovlašćeniju nacionalnu manjinu u Kraljevini Jugoslaviji, izašli su na taj glas zbog svoje krovne kulturne i društvene organizacije Švapsko-njemačkog kulturnog saveza (Schwäbisch-deutscher Kulturbund).
PRIREDIO:
MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
