Antal Molnar / -FOTO: PRIVATNA ARHIVA

Istoričar Antal Molnar: Crna Gora јe u crkveno-istorijskom smislu veoma intrigantna oblast

Antal Molnar je prikupio i priredio materijal iz Vatikanskog arhiva koji će uskoro biti predstavljen naučnoj i široj јavnosti naše zemlje u knjizi u izdanju Istoriјskog instituta Univerziteta Crne Gore

Knjiga "La relazioni `ad limina` dei vescovi di Cattaro alla Santa Sede (1592-1708)" (Izvještaji "ad limina" kotorskih biskupa Svetoj Stolici (1592-1708)") autora dr Antala Molnara iz Mađarske, koji je prikupio i priredio materijal iz Vatikanskog arhiva uskoro će ugledati svјetlo dana pred naučnom i širom јavnošću naše zemlje u izdanju Istoriјskog instituta Univerziteta Crne Gore.

Antal, generalni direktor Istraživačkog centra za humanističke nauke i direktor Istoriјskog instituta Budimpešta od 2019. godine, Vatikanske arhive redovno istražuje od 1994. godine, a crkvenom istoriјom Balkanskog poluostrva, kako kaže, počeo јe da se bavi mnogo raniјe.

• Kako ste se, kao direktor Istorijskog instituta u Mađarskoј, našli u prilici da se bavite istorijom Crne Gore na osnovu dokumenata iz vatikanskih arhiva?

– Toj temi sam 1998. posvetio i svoju doktorsku disertaciju, a ona i otada predstavlja glavnu oblast mojih istraživanja. Između 2011. i 2016. bio sam direktor Mađarske akademije u Rimu, pri čemu sam redovno posjećivao arhive i biblioteke i napisao velik broj studija o crkvenoj istoriji balkanskih katolika i pravoslavaca. Istraživačkim radom bavim se i kao direktor Instituta, a budući da je Crna Gora u crkveno-istorijskom smislu veoma intrigantna oblast, jasno јe da naglašeno tragam za izvorima koji se odnose na tu zemlju.

• Zašto јe po Vama u istoriografiji Crne Gore potrebno obratiti posebnu pažnju istoriji Boke Kotorske?

– Istorija Crne Gore izvanredno je uzbudljiva i u poređenju sa Evropom, što se možda može još lakše spoznati spolja nego iznutra. To možemo pojasniti time da je smještena na granicama velikih svjetskih kultura i religija. Njeno pravoslavlje od kraja 17. vijeka uspjelo je stati na čelo zemlje, dok su primorski gradovi, u prvom redu Kotor, važili za posljednje bastione katoličkog svijeta. Kotorska je istorija posebno bogata, Kotor je u srednjem vijeku bio dostojan rival Dubrovnika i jedno od najvažnijih ishodišta balkanske trgovine, a od 16. vijeka i posljednja straža zapadnog hrišćanstva, koja je istovremeno kontinuirano održavala veoma bogat sistem političkih, ekonomskih i vjersko-kulturnih veza sa crnogorskim zaleđem. Istorija Boke Kotorske u malom, na koncentrisan način predstavlja i laboratoriju istočnog jadranskog priobalja, pa njeno izučavanje nudi brojne pouke.

Vatikanski izvori od ključne su važnosti za balkansku istoriju

• Zašto su vatikanski izvori važni za savremenu istoriografiju, posebno istoriografiju balkanskih zemalja?

– Vatikanski apostolski arhiv (koji se tim imenom naziva od 2019, a ranije se zvao Tajni vatikanski arhiv), kao i rimski arhivi Svete Stolice i redovničkih zajednica, čuvaju veoma mnogo podataka o istoriji svih zemalja, a naročito su intrigantni u pogledu otkrivanja istorije onih zemalja koje na licu mjesta nisu sačuvale ili su sačuvale tek malo izvora o minulim vremenima. U ovu grupu ubraja se i velik dio balkanskih zemalja, koje su zbog turskog osvajanja iz srednjeg ili ranog novog vijeka sačuvale mnogo manje dokumenata od, na primjer, Italije ili Francuske. Iako arhive primorskih gradova (poput Kotora, Dubrovnika ili Zadra) čuvaju relativno mnogo diploma, u unutrašnjosti je iz razdoblja prije 19. vijeka sačuvana veoma oskudna istorijska građa. Dakle, vatikanski izvori od ključne su važnosti za balkansku istoriju.

• Po kom kriterijumu ste birali izvore koji će biti objavljeni u knjizi?

– Izdanje koje se upravo objavljuje sastavio sam u saradnji sa Radoslavom Raspopovićem, direktorom Istorijskog instituta Crne Gore. Naš cilj bio je pokretanje publikacije do sada neobjavljenih vatikanskih izvora o starijoj istoriji Crne Gore. Vodili smo se idejom da treba izabrati grupu izvora koja daje dovoljno preglednu sliku pojedinih područja u određenom periodu. To ponajviše omogućuju raznovrsni izvještaji i vizitacijski zapisnici. Na taj način odlučili smo se za izvještaje kotorskih biskupa koji su u 17. vijeku upućivani u Rim, a o vjerskoj situaciji u Boki Kotorskoj izvještavaju otprilike trogodišnjom dinamikom, i to u vrijeme protivturskih ratova, jednog od najtežih perioda njene istorije.

• Koja nova saznanja dobijamo iz ovih izvora o istoriji Boke Kotorske?

– Raspolažemo veoma bogatim i vrijednim istraživanjima o srednjovjekovnoj crkvenoj istoriji Boke Kotorske, koja imaju veliku tradiciju, a i tokom posljednjih godina objavljena su sjajna djela, dovoljno je ovdje samo ukazati na radove tri izvrsne koleginice, Lenke Blehove Čelebić, Katarine Mitrović i Valentine Živković. Istraživanje od 16. do 18. vijeka već je mnogo siromašnije i obuhvata prethodnu generaciju istraživača (kao što su, na primjer, Pavao Butorac ili Miloš Milošević), a za razliku od srednjeg vijeka istraživači ovog perioda rijetko su se izrazito posvećivali crkvenoj istoriji. Dakle, moderna stručna literatura o crkvenoj istoriji Boke Kotorske u 16. i 17. vijeku, bilo katoličkoj ili pravoslavnoj, skoro potpuno nedostaje. Razlog takvog stanja je nedostatak otkrivenih izvora. Najvažniji doprinos objavljenih izvora je taj što oni tvore opsežnu sliku o crkvenim institucijama, sveštenicima i redovnicima, bratovštinama, katoličkom i pravoslavnom stanovništvu Kotorske biskupije, kao i naporima kotorskih biskupa u interesu crkvene obnove. Na ovakav sveobuhvatan način posljednji je pisao isusovački istoričar Daniele Farlati u šestom tomu svog golemog djela na latinskom jeziku "Illyricum Sacrum" (1800), što je učinio mnogo površnije, na osnovu mnogo manje izvora i podataka. U tom smislu naše djelo odista ima pionirsku važnost.

• Zašto je danas, s obzirom na dostignuti stepen razvoja nauke važno objavljivati izvore u cjelini, na jeziku originala i u prevodu?

– Objavljivanje izvora na spada među pomodne istoričarske radove, prati ga mnogo napora i ne obećava brze rezultate. Gospodin Raspopović i ja potpuno se slažemo da je nasuprot tome objavljivanje izvora veoma važan zadatak, jer time istoričarima i zainteresovanoj čitalačkoj publici dajemo polazišta za vjerodostojno upoznavanje onovremene stvarnosti. Upravo iz toga razloga veoma je važno sveobuhvatno objavljivanje dokumenata, bez skraćivanja, zbog kojeg se gube mnogi podaci, a čitalac dobija krnju, često neistinitu sliku stvarnosti. To su neke osnovne istine istoriografije koje nije poljuljao ni metodološki razvoj proteklih decenija. Sveobuhvatnost predstavlja vrijednost i objavljenih 30 biskupskih izvještaja, kao i povezanih dokumenata. Naravno, prvenstven izvor za istoričare čine originalni, u ovom slučaju latinski i manjih dijelom italijanski izvori, koje mogu čitati tek rijetki čitaoci pa smo u cilju što šireg korišćenja smatrali važnim da se oni objave i na crnogorskom jeziku.

Crkvena istorija Boke Kotorske jedva je poznata inostranim istraživačima

• Kako se ovaj tom uklapa u rezultate međunarodne istoriografije?

– Jedna od najvećih prednosti vatikanskih izvora je ta što se radi o dokumentima iste institucije, Svete apostolske stolice, koji obuhvataju cijelu Evropu, a 16. i 17. vijeka i cijeli svijet. Ti dokumenti su slični i međusobno uporedivi. Biskupske izvještaje nakon 1588. dostavljale su sve dijeceze, pa tako serija Relationes dioecesium Vatikanske arhive čuva izvještaje iz 894 dijeceze. Oni se istražuju širom svijeta, a mi smo se zapravo uključili u ta istraživanja. S druge strane, crkvena istorija Boke Kotorske jedva je poznata inostranim istraživačima, koji sada putem ovog izdanja dolaze do prvorazrednih izvora.

• Da li planirate nastavak saradnje na projektu Vatikanski dokumenti o Crnoj Gori?

– Saradnju sa Istorijskim institutom Crne Gore započeli smo u interesu pokretanja serije publikacija vatikanskih izvora. U prvoј svesci objavljeni su izvori koji opsežnu istoriju Kotorske biskupije prikazuju u stogodišnjem vremenskom okviru. Nakon ovog djela želimo objaviti rezultate dva dubinska istraživanja, zapisnike apostolskih vizitacija Kotorske biskupije iz 1603. i 1624. godine, koji u tom periodu veoma detaljno predstavljaju biskupijske institucije. Nadam se da će te dvije grupe vatikanskih dokumenata u odnosu na ranije predstavljati čvršću osnovu i bolje polazište za proučavanje novovojekovne crkvene i kulturne istorije Boke Kotorske, uvelike doprinoseći time otkrivanju novovjekovne istorije regije.

S.ĆETKOVIĆ