U susretu proklamovanog i mogućeg došlo je do simbioze naizgled nespojivog. Na sjednici saveznog rukovodstva 1972. godine Stane Dolanc je zatražio da se razjasni kakva će biti uloga SKJ u novoj Jugoslaviji i da li je za državu "opasnost da mi preuzmemo vlast u svoje ruke na stari način ili je opasnost u drugom, da je izgubimo još više nego što smo je izgubili". Izabran je prvi put. Sprovedena je restaljinizacija društvenog života. Tokom "olovnih godina" eliminisani su crni talas, tzv. nova ljevica i narasla slobodna kritika društvenih odnosa, koji su bili ništa drugo do rezultat većih sloboda koje je proklamovao sam SKJ. Partija je očišćena od onih koji su smatrali da je tok istorije pregazio ratnu generaciju i SKJ kakav je do tada bio, čime su Tito i ostali ratni kadrovi obezbijedili stabilnost i nesmetanu vlast do kraja svojih života.
Sraslost jugoslovenske države i SKJ uticala je da se duh reforme federacije neminovno odrazi na odnose u partiji. Koliko god da je totalitarna partija smetala suštinskoj implementaciji proklamovanog sistema, toliko su i novi odnosi potkopavali organizaciono i idejno jedinstvo partije. Prema Statutu SKJ iz 1967. godine savezi komunista republika i pokrajina su definisani kao "samostalne organizacije u jedinstvenom SKJ". Iako je Tito uporno poručivao da decentralizacija partije po ugledu na promjene u društvu "ne dolazi u obzir" u praksi se upravo to događalo. U SKJ je i dalje bila koncentrisana ogromna količina političke moći, ali je on sve više postajao labavi savez republičkih, suštinski nacionalnih partija, čije birokratije su nastupale kao tumači i zaštitnici nacionalnih interesa najbrojnije nacije. Privid jedinstva je do 1980. održavao još samo Tito, kao relikt sistema koji je demontiran, ali kome je omogućeno da zbog zasluga (i ogromne moći kojom je raspolagao) zadrži položaj do sve bliže smrti, koja je trebala da bude posljednji kamen ugrađen u zdanje nove Jugoslavije.
Vezivno tkivo reformisane Jugoslavije su trebali da budu zajednički interesi i socijalizam. Ideologija, i partija kao njen čuvar i tumač, imali su da održe na okupu suštinski samo stalne republike-nacije. Ali, privlačna moć komunizma je kopnila. Vladimir Bukovski je pisao da je Nikita Hruščov bio vjerovatno posljednji komunistički lider koji je iskreno vjerovao u izgradnju komunizma. U Jugoslaviji, pozivi na borbu za utopističku budućnost postali su opšta mjesta u predugim i jalovim partijskim dokumentima. Krajem sedamdesetih čitav svijet je bio umoran od ideologija. Umjesto da bude avangarda radničke klase SKJ je sve više postajao mamutska birokratska organizacija na čelu sa tankim slojem monopolističke oligarhije. Umjesto proklamovane javnosti u odlučivanju najvažnije odluke su i dalje donošene na zatvorenim sjednicama najužih tijela.
Ključni faktor jugoslovenske politike poslije 1974. godine više nije bio savezni centar već federalne jedinice: republike i pokrajine. Jugoslovenski centralizam je razbijen, ali je došlo do centralizacije vlasti u rukovodstvima osam federalnih jedinica. Kako je to pokazala Sabrina Ramet rukovodstva su se ponašala kao da se nalaze na čelu potpuno nezavisnih država, boreći se za interese svojih građana i potpuno zanemarujući efekte koje je takva politika imala na cjelinu, odnosno saveznu državu. U svim federalnim jedinicama su formirane birokratske elite, iznikle iz grupacija partizana iz vremena rata ili okupljene oko političkih dinastija. Do vrhova vlasti su se uspinjali krajnji oportunisti.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
