Ustaški logor San Demetrio u srednjoj Italiji razoružan je po odluci od 14. oktobra, a 18–19. novembra ljudstvo je prebačeno na udaljeno ostrvo Lipari. Ovoj grupi se pridružilo i ljudstvo iz Janka Puste u Mađarskoj. Broj ustaša na Liparima se kretao nešto preko 500 lica. Tamo su živjeli u internaciji, bez vojničke opreme, naoružanja i u civilnim odijelima. Ipak, zadržana je vojnička struktura, ali pod snažnom prismotrom italijanskih vlasti sa ograničenim pravom kretanja i uz dnevne provjere brojnog stanja.
Poslije dolaska Milana Stojadinovića na čelo vlade i početka približavanja Italije i Jugoslavije, stanje je postalo još bezizglednije za ovu ustašku grupu. Pavelić je 1. aprila 1937. bio prisiljen da potpiše odredbu kojom su raspušteni ustaški logori i naređen prekid svih aktivnosti ustaške organizacije.
Od tada su sve ustaše u Italiji, sem Pavelića, postale pravi internirci. Predsjednik vlade Stojadinović je dogovorima sa italijanskom stranom uspio da pacifikuje ovu grupu. Potom je, pozivom da se vrate u domovinu, broj ustaša prepolovljen na ispod 250 onih koji su ostali u Italiji. Nastupio je period "velike ustaške šutnje‘", kako je to nazvao istaknuti pripadnik ove organizacije, Koprivčanin Mijo Bzik. Izuzetak u potpuno pasivnoj organizaciji bio je Ante Pavelić koji je u skladu sa statusom poluinternirca nastavio određene aktivnosti, koje su intenzivirane kada je u Evropi započeo rat a koji će se potom pretvoriti u Drugi svjetski rat.
Promjena političkih odnosa u Kraljevini, obnovom parlamentarizma, omogućila je da se od 1935. težište hrvatske političke i nacionalne akcije prenese u domovinu. Broj pristalica je počeo da narasta, kroz organizacije uspostavljene u različitim djelovima Hrvatske (univerzitetske, kulturne, sportske ili duhovne). Uspostavljanjem Banovine Hrvatske 1939, ove aktivnosti su se intenzivirale. Posebno sjedište ove aktivnosti bio je Zagrebački univerzitet. Počela je da radi i ilegalna propaganda. Tokom 1938–1939. u Hrvatskoj nastaju i organizacije, odnosno štampaju se glasila koja u svom nazivu imaju riječ ustaša, odnosno ustaško određenje. Nastaje struktura "domovinskih ustaša", čija će uloga porasti kada rat stupi i na granice Kraljevine Jugoslavije aprila 1941.
Ove grupe okupljene oko organizacija tipa "Uzdanice", "Hrvatski skauti-domobrani" ili listova kao što su "Hrvatski narod" "Hrvatski list", "Hrvatsko jedinstvo", razvile su značajnu ilegalnu djelatnost. Formiraju se manje grupe (rojevi) širom hrvatskih krajeva. U ovoj organizaciji učestvuju i kasnije istaknuti ratni akteri: Juraj Francetić (Lika), Drago Jilek i Aleksander Sajc (Bosna, Hercegovina), Edo Bulat (Dalmacija).
Dio ustaških pristalica se takođe nalazio u HSS-ovoj zaštiti, koja je imala obrise poluvojne organizacije, pa čak i nešto naoružanja. Kako se rat bližio granicama Jugoslavije, tako je dio ustaških pristalica otvoreno nastupao na različitim političkim i drugim skupovima. Prema pojedinim procjenama "zakletih ustaša" krajem 1940. bilo je u Zagrebu oko 1000, dok se u provinciji vjerovatno nalazilo više puta toliko, sudeći prema prilično velikim tiražima ilegalnih listova kakav je bila "Hrvatska pošta". Može se prihvatiti procjena M. Jareba da se broj onih koji su se "djelatno uključili u stvaranje Nezavisne države Hrvatske mjerio desetcima tisuća".
Iznenadna vojnopolitička promjena u odnosima na jugoistoku Evrope izazvana je vojnim pučem u Jugoslaviji u noći 27. marta 1941. Trojni pakt kome je Kraljevina pristupila 25. marta 1941, odbačen je, svrgnuti su vlada Cvetković–Maček i namjesništvo kneza Pavla. Prestolonasljednik Petar II je proglašen za kralja i obrazovana je nova vlada sa generalom Simovićem na čelu.
PRIREDIO: MILADIN VELJKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
