O prednacrtu novog Ustava raspravljalo se na proširenoj sjednici Izvršnog komiteta CK SKJ 22. novembra 1961. Osnovne postavke prednacrta Ustava okupljenima je predstavio predsjednik ustavne komisije Edvard Kardelj. On je istakao problem odnosa republika i federacije u oblasti privrede, a kao rješenje problema predložio je da, kroz prenos nadležnosti sa jugoslovenskog nivoa, republike "zaista postanu odgovoran faktor za svoj sopstveni materijalni razvitak", a da se nadležnosti federacije svedu na "određeno usmjeravanje privrednih kretanja" i angažman na smanjivanju razlike između razvijenih i nerazvijenih rejona, kroz stimulaciju privrede nerazvijenih krajeva.
Na sjednici je razmatran dokument pod nazivom "Neka načelna pitanja za prednacrt novog Ustava FNRJ". Formulacije iz ovog teksta bile su na liniji afirmisanja republika kao suverenih država: "Prednacrt novog Ustava ide prvenstveno za tim da se u okvirima republika obezbijedi nacionalni suverenitet i puna samostalnost i odgovornost u borbi za napredak u republici, a da federacija zadrži uglavnom one funkcije koje proizilaze iz prirodnog procesa integracije čovječanstva na bazi savremene međunarodne podjele rada, kao i funkcije koje služe njihovoj zajedničkoj bezbjednosti."
Kardelj je kao posebnu tačku svog izlaganja istakao "problem autonomija". On je istakao da bi, s jedne strane, "bilo normalno" da republika sama reguliše položaj autonomija u svom sastavu, ali da je "istorijski proces u Jugoslaviji išao drugačije", tako da su autonomije uspostavljene i garantovane saveznim ustavom, usljed čega bi ova promjena značila "odstupanje od principa autonomije".
Suština Kardeljevog "problema" bila je u tome što je razvlašćivanje Jugoslavije u prvoj fazi neminovno jačalo državnost svih republika i samim tim prepuštalo autonomne pokrajine Srbiji kao njenom unutrašnjem pitanju. Stoga je Kardelj predložio da se u procesu razvlašćivanja Jugoslavije napravi "izuzetak", odnosno da savezni nivo vlasti zadrži funkciju kontrole nad jednom od šest republika, Srbijom, po pitanju statusa njenih autonomnih pokrajina. Svoj plan Kardelj je izložio na sledeći način: "U projektima koje smo sada pravili u ustavnoj komisiji mislili smo da bi u jednoj stvari trebalo izmijeniti sadašnji status, naime, u tome da ne izgleda da savezni ustav nameće Srbiji autonomiju odozgo nego da je to, u stvari, istovremeno i izraz potrebe same republike da ide na tu autonomiju, no s tim da takva odluka republike zavisi i u jednom i u drugom pravcu od saglasnosti federacije."
Kardeljev prednacrt Ustava predvidio je da se autonomne pokrajine u Srbiji zadrže kao kategorija Ustava Jugoslavije, a da se pravo republika da osnivaju ili ukidaju autonomne jedinice uslovi prethodnom promjenom saveznog Ustava. Kardeljeva vizija podrazumijevala je razvlašćenu i obesmišljenu jugoslovensku federaciju, koja istovremeno vrši funkciju ograničavanja suvereniteta Srbije u njenim autonomnim pokrajinama.
U osnovi ustavnih promjena 1963. godine bila je težnja za jačanjem samostalnosti republika, uz postepeno svođenje Jugoslavije na savez suverenih država, sa malim brojem bezbjednosnih, spoljnotrgovinskih i monetarnih nadležnosti. Srpski komunisti su shvatali da bi, u takvim okolnostima, zadržavanje autonomnih jedinica kao kategorija saveznog Ustava značilo stavljanje Srbije u neravnopravan položaj, pošto bi njen suverenitet zavisio i od volje ostalih jugoslovenskih republika. Pokušaj srpskog rukovodstva da zaštiti nacionalne interese u novom Ustavu završio se polovičnim uspjehom, čemu je doprinijelo povezivanje rukovodstava autonomnih pokrajina sa Kardeljom i Brozom, odlučujućim autoritetom za sva ključna državna pitanja. Ustav iz 1963. godine ipak je Srbiju postavio u neravnopravan položaj. Članom 111 republikama je ostavljena mogućnost "osnivanja ili ukidanja autonomnih pokrajina", ali uz prethodnu "potvrdu u Ustavu Jugoslavije". Za razliku od ostalih republika, Srbija nije mogla samostalno da mijenja svoje unutrašnje uređenje, pošto je ukidanje autonomnih pokrajina prema Ustavu bilo uslovljeno saglasnošću ostalih republika.
PRIREDIO:
MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
