Njemcima je 1920. godine uspjelo da ujedine svoje kulturne snage kada je u Novom Sadu osnovan Kulturbund, koji je imao ambiciju da bude koordinator svih kulturnih, ekonomskih i socijalnih aktivnosti njemačke manjine. Njegovi privredni ogranci su se uskoro osamostalili, a osnovani su i novi, dok je Kulturbund ostao glavna manjinska kulturna organizacija. Ni njegov rad nije bio lišen pritisaka i šikaniranja, što je zavisilo od političke situacije i interesa vladajućih stranaka, odnosa sa Njemačkom, kao i od položaja folksdojčera u raznim djelovima zemlje gde su radili ogranci Kulturbunda. U cjelini uzevši, najveći broj mjesnih grupa osnovan je na prostoru Vojvodine – ne samo zato što je tu živio najveći broj Njemaca, nego i zbog (uslovno rečeno) najveće blagonaklonosti vlasti, kojima je bilo stalo da prilično promađarske Njemce izvuku ispod mađarskog kulturnog uticaja tokom prvih godina postojanja nove države.
Na osnovu iznijetog pregleda može se zaključiti da je položaj pojedinih nacionalnih manjina bio različit u raznim djelovima zemlje. Postupak sa jednom istom manjinom mogao je biti različit u raznim djelovima zemlje, što je bilo uslovljeno nizom istorijskih, političkih i ekonomskih činilaca. Tako su npr. Njemci bili pod najjačim pritiskom u Sloveniji, gdje su istorijski animoziteti i njihova ekonomska snaga bili najveći. Taj pritisak je bio slabiji u Slavoniji, gdje su živjeli rasuto i zbog toga se već djelimično asimilovali u Hrvate. U Vojvodini je postupanje sa Njemcima bilo najpredusretljivije, posebno prvih godina nakon Prvog svjetskog rata, zato što se težilo odvajanju Njemaca od Mađara, koji su bili pod sumnjom za iredentu. S druge strane, nijesu sve manjine imale isti položaj u svim oblastima života: političke vođe Albanca i Turaka su imale veći politički uticaj nego što bi se očekivalo na osnovu njihove ekonomske snage. Istovremeno, mase njihovih sunarodnika živjele su u bijedi. Ekonomska snaga Njemaca u Sloveniji je daleko nadmašivala njihov politički uticaj. U Vojvodini su Njemci imali određeni politički i ekonomski uticaj, ali je on bio prevashodno određen geostrateškim, unutrašnjepolitičkim i, posebno od početka 1930-tih godina, diplomatskim razlozima. U Bosni su manjine, iako nešto imućnije od južnoslovenskog stanovništva, bile potpuni politički i društveni marginalci. Vođe mađarske manjine su bile dovoljno uticajne da (uz pomoć Budimpešte) podnose žalbe Društvu naroda, ali je dosta običnih Mađara živjelo u velikom siromaštvu. Zahvaljujući sporazumima sa Italijom, sićušna italijanska manjina u Dalmaciji uživala je povlastice o kojima druge manjine nijesu mogle ni da sanjanju, itd. Neke slovenske manjine, kao Česi i posebno Slovaci, doživjeli su veće uvažavanje u novoj državi, ali je i ono bilo veće na papiru nego u praksi.
U cjelini gledano, položaj nacionalnih manjina u međuratnoj Jugoslaviji bio je podnošljiv, ali daleko od toga da je bio dobar. Bilo je pritisaka koji su išli za tim da se društveni uticaj i ekonomska snaga pripadnika manjina umanje, ali nije bilo otvorenog kolektivnog proganjanja ili genocida – koji izmišljaju neki autori. Može se reći da je takav tretman manjina bio na nivou tadašnjeg (ne previsokog) evropskog prosjeka, a često je bio i znatno bolji od položaja nacionalnih manjina u nekim drugim državama. Kao ključni problem će se pokazati da nije bio dovoljno dobar da pridobije lojalnost pripadnika manjina. To će imati tragične posljedice tokom Drugog svjetskog rata. Bilo je više subjektivnih i objektivnih faktora koji su uticali na politiku jugoslovenske države, te lokalnih i regionalnih političkih aktera prema nacionalnim manjinama. Loše istorijsko iskustvo, stvarna ili zamišljena snaga pojedinih manjina, trijumfalistički, a podsvjesno u sebe nesigurni nacionalizam vladajućih nacija, prijetnja koju su neke susjedne zemlje predstavljale po jugoslovenski integritet i nedostatak dobrih podsticaja iz inostranstva, onemogućavali su da politika prema manjinama bude velikodušnija i da se one možda pridobiju za mladu državu. Zato se u cjelini jugoslovenska manjinska politika mora ocijeniti kao neuspješna: nije joj pošlo za rukom da ostvari svoj glavni cilj i da od pripadnika nacionalnih manjina načini lojalne građane. To joj je, s druge strane, onemogućilo da trajno obezbijedi posjedovanje teritorija na kojima su u većem broju živjeli pripadnici nacionalnih manjina – što i jeste bio glavni motiv politike prema manjinama. Tek će komunističke vlasti poslije Drugog svjetskog rata probati da prekinu taj začarani krug pokušavajući da pomjere težište manjinske lojalnosti sa nacionalne na socijalnu i društveno-ekonomsku osnovu.
PRIREDIO:
MILADIN VELjKOVIĆ
(KRAJ)
