Za razliku od Njemaca u Sloveniji, koji su se naselili još u srednjem vijeku i bili najstarija nacionalna manjina na teritorijama koje su 1918. godine ušle u sastav Kraljevine SHS, skoro sve manjine na prostoru današnje Republike Srbije naselile su se relativno nedavno, tokom posljednjih tristotinak godina. Jedini izuzetak donekle predstavljaju Jevreji. Iako u njihovom prisustvu postoji veliki jaz između kasne antike i dolaska Osmanlija, od svih manjinskih zajednica koje su dočekale dolazak komunista na vlast 1944. godine oni su bili najstarija. Njihov broj nikada nije bio velik, ali je njihovo prisustvo od 16. vijeka bilo trajno. Od posljednje trećine 19. vijeka njihova integracija u društvo bila je sve veća, a takođe i uticaj u ekonomiji i kulturi. Zbog istorijskih uslova u kojima su živjeli i poslije 1918. su se osjećale razlike između Aškenaza u Vojvodini (koji su uglavnom govorili mađarski i njemački) i Sefarda u centralnoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji, koji su uz drugačije tradicije uglavnom prešli na srpski kao govorni jezik.
Od pripadnika manjina koji su u većem broju naseljavali Srbiju tokom srednjeg vijeka da bi potom nestali treba prije svega pomenuti Aromune, koji su bili potomci pokretnih stočarskih starosjedilaca Balkanskog poluostrva i pod imenom Vlaha bili značajna komponenta stanovništva srednjevjekovne Srbije. Vremenom su se stopili sa većinskim slovenskim stanovništvom, dok je drugi talas njihovih seoba sa juga (ovog puta pod imenom Cincari) uslijedio tokom 18. i 19. vijeka kada su dolazili u manjim grupicama i naseljavali se kao zanatlije, trgovci i hadžije po srpskim varošima, postavši velikim dijelom osnova za nastanak srpske buržoazije u Vojvodini i centralnoj Srbiji. Zbog toga je njihov društveni značaj, uprkos praktično završenoj asimilaciji, bio veoma velik do kraja Drugog svjetskog rata. Njih ne treba miješati sa Vlasima sjeveroistočne Srbije, koji su rumunskog porijekla. Oni su se doselili krajem 17. vijeka iz susjednih rumunskih krajeva i Ugarske, zadržali svoja etnička obilježja i seoski način života i ostali na niskom stepenu kulture. Do sredine 20. vijeka veći dio tog stanovništva se, uprkos vlaškom maternjem jeziku, smatrao Srbima.
Vjerovatno najsporniji su porijeklo i vreme doseljavanja Albanaca. Po tvrdnjama većine albanskih autora, Albanci su (u srednjevjekovnoj Srbiji zvani Arbanasi, a u tursko doba Arnauti) potomci antičkih Ilira i oduvijek su naseljavali prostore Kosova i Metohije. Štaviše, po tim autorima tu im je čak istorijska kolijevka. Ilirsko porijeklo Albanaca je i dalje upitno, baš kao i prostor njihove etnogeneze, iako se njihovo prisustvo u određenom broju, posebno na zapadu Metohije, može pratiti od srednjeg vijeka. Taj broj je postepeno rastao tokom 17. vijeka, a posebno od Velike seobe Srba 1689. godine i druge seobe pod patrijarhom Arsenijem IV Šakabentom 1737. godine. Jasno je da se naseljavanje Albanaca na Kosovu, Metohiji i dijelu južne Srbije nije desilo preko noći, da oni nijesu došli na ispražnjeni prostor, kao i da je njihov dolazak bio praćen nasiljem, istiskivanjem jednog i asimilacijom drugog dijela srpskog stanovništva koje je prethodno prelazilo na islam u pokušaju da se očuva. Ipak, teza da je čak 80 odsto Albanaca na teritoriji Srbije srpskog porijekla očito je pretjerana i u najmanju ruku nedokaziva, a nastala je s jasnom težnjom da se opravda širenje srpskih granica tokom Balkanskih ratova. Asimilacije je svakako bilo, ali je ona imala neuporedivo manji obim nego što se često tvrdi. Jasno je da je albanski pritisak na Srbe uz iseljavanje izazivao međunacionalnu omrazu, a progon Albanaca iz krajeva koje je Srbija oslobodila 1878. godine samo ju je povećao, kao i pritisak na kosovsko-metohijske Srbe koji se pojačao povratkom dijela izbjeglih na Kosovo. Između 1878. i 1912. godine nasilje protiv Srba na Kosovu i Metohiji se stalno pojačavalo, a Visoka porta nije bila ni voljna ni sposobna da ga spriječi.[…] Ono što je, uprkos svojoj faktičkoj efemernosti, ostavilo jako duboke tragove u albanskoj svijesti, bila je Prizrenska liga (osn. 1878. radi odbrane turske granice), koja je istovremeno označila početak albanskog nacionalnog pokreta, zacrtavši već tada maksimalističke albanske teritorijalne zahtjeve. Prizrenska liga je, uprkos tome što je ubrzo ugušena, nastavila da bude svјetionik albanskog nacionalizma, koji je doživio drugo izdanje pri kraju Drugog svjetskog rata, a nastavio je da zrači i poslije njega, sve do naših dana.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
