Raspad Austrougarske prouzrokovao je događaje koji su prekrojili političke granice za samo nekoliko godina i izmijenili status miliona stanovnika jugoistočne Evrope. Nekadašnji pripadnici potlačenih manjina postali su djelovi novih vladajućih nacija, a pripadnici nekada povlašćenih naroda su preko noći postali pripadnici više ili manje nepoželjnih manjina – ukoliko nijesu stradali tokom ratnih dejstava, izbjegli ili bili protjerani.

Načini na koje su pripadnici raznih (južnoslovenskih i manjinskih) naroda prihvatili jugoslovensku državu bili su različiti, a zavisili su od ratne situacije u oblastima koje su naseljavali, broja, rasutosti, istorije, ciljeva političkih i ekonomskih elita, političke kulture, razlika u topografiji i mentalitetu. Zavisno od toga, reakcije pripadnika manjina išle su od potpuno pasivnog mirenja sa sudbinom, do oružanog otpora novouspostavljenom stanju. Turci koji nijesu imali kompaktno naseljenih oblasti, pomirili su se sa novom ulogom manjine i počeli da sarađuju sa srpskim vlastima odmah poslije Prvog balkanskog rata. S druge strane, Albanci su, kako po slomu osmanske vlasti, tako i poslije Prvog svjetskog rata, pružili oružani otpor uspostavljanju srpske (i crnogorske), odnosno jugoslovenske vlasti. Njihovo opiranje je trajalo do sredine 1920-ih godina kada su utočišta pobunjenika uništena zahvaljujući promjeni režima u Albaniji gdje su se do tada albanski odmetnici skrivali. Srpske/jugoslovenske vlasti su 1918. godine, baš kao i 1913, pokušale da ih smire kombinacijom represije tamo gdje je moralo i popustljivošću tamo gdje je moglo. Nema govora da su vodile nekakvu "istrebljivačku politiku" o kojoj još uvijek govore i pišu neki albanski propagandisti i "naučnici". O tako nečemu u izvorima nema traga, a i da se neko zanosio takvim idejama, bilo bi to neizvodljivo iz više razloga: već su balkanski ratovi pokazali da takve akcije na sebe privlače neželjenu pažnju svјetske javnosti i otvaraju dodatni prostor velikim silama za miješanje. Pored toga, srpske trupe su bile iscrpljene gotovo šestogodišnjim ratovanjem, željne povratka kući, a pritom opterećene nizom zadataka – od obezbjeđivanja novih granica, preko sprečavanja separatističkih pobuna u zemlji do ugušivanja socijalnih nemira za koje se (ipak nerealno) vjerovalo da najavljuju revoluciju boljševičkog tipa. Pored toga, vojska je često morala da na sebe preuzima poslove koje u normalnim okolnostima obavljaju civilne izvršne vlasti i žandarmerija.

Ne mnogo brojni Njemci u Sloveniji takođe su se za kratko poigravali idejom pružanja otpora, ali su ubrzo bili osujećeni vojnom prevlašću srpske vojske i većinskog slovenačkog stanovništva. Južnu Ugarsku (Vojvodina) mirno su zauzele srpske trupe poslije Beogradskog primirja 13.11.1918. godine. Narodna vijeća koja su pripadnici različitih narodnosti osnovali u trenucima raspadanja Habzburške monarhije bila su, izuzev srpskih, raspuštena, a neslovensko stanovništvo razoružano. Međutim, Mađari, promađarski Njemci i dio pripadnika drugih naroda nastavili su da pružaju pasivni otpor još nekoliko godina. Službena Budimpešta ih je u tome podržavala, a to je imalo za posljedicu otpuštanje neposlušnih činovnika, protjerivanja i navlačenje odijuma političke nepouzdanosti na sve pripadnike mađarske manjine. Od toga nijesu uspijevali da se oslobode tokom cijelog međuratnog razdoblja, tim prije što ni službena Mađarska, ni niz "neslužbenih" udruženja niјesu odustajali od iredentističke i revizionističke politike i propagande.

Ne treba, međutim, zaboraviti da ni najveći dio "većinskog" (tj. južnoslovenskog) stanovništva nije učestvovao u donošenju velikih političkih odluka, već u najboljem slučaju u preuzimanju lokalne vlasti i/ili u pljački državne i privatne imovine kojom je na mnogo mјesta propraćena promјena vlasti.

Inače nejedinstvene vođe tri priznata južnoslovenska naroda bile su jedinstvene u animozitetu prema pripadnicima nacionalnih manjina. Ne samo što je pripadnika manjina bilo suviše za njihov ukus, već su i odnosi sa većinom njih (sa dјelimičnim izuzetkom Čeha i Slovaka) bili kroz istoriju više loši nego dobri. Oni su u očima novih elita bili živi spomenik nekadašnjeg ugnjetavanja južnih Slovena. Da stvar bude gora, najveće mase manjinskog stanovništva naseljavale su uglavnom osјetljiva pogranična područja na koje su susјedne države pretendovale tokom cijelog međuratnog razdoblja. Štaviše, manjinsko stanovništvo je zapravo bilo većinsko u oblastima kao što su Vojvodina ili Kosovo i Metohija koje su baš za Srbe imale poseban istorijski i ekonomski značaj.

Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ

(Nastaviće se)